تحقق اقتصاد مقاومتی با نگاهی به تحولات بازار کار
روزنامه دنیای اقتصاد – شماره ۴۰۵۹ تاریخ چاپ:۱۳۹۶/۰۳/۱۰ بازدید:۱۶۵بار کد خبر: DEN-1103041
دکتر محمد حسین مهدوی عادلی
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد
چهارمین انقلاب صنعتی در راه است. دولت مناسب است که اقتصاد مقاومتی و ایجاد اشتغال را با توجه به انقلاب صنعتی و پیامدهای آن برنامه‌ریزی کند. با توجه به تحولات پیشگامانه در هوش مصنوعی، روباتیک، اینترنت، چاپ سه‌بعدی، نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، ذخیره انرژی و محاسبات کوانتومی در سراسر جهان، کل صنایع در حال بازتعریف خود و ایجاد زیرساخت‌هایی جدید هستند. همزمان با تغییرات در سطح کل صنعت، همه مشاغل دچار یک دوره تحول اساسی شده‌اند. برخی از مشاغل با خطر از بین رفتن مواجه هستند و بسیاری از مشاغل دیگر در حال ظهور یا رشد هستند. همچنین افراد شاغل نیز باید مهارت‌های جدیدی کسب کنند. در دوران گذار، تغییرات جدی در نوع و ماهیت مشاغل و مکان انجام شغل ایجاد خواهد شد. در حقیقت انتظار می‌رود که در نتیجه این دوران گذار از مشاغل سنتی به مشاغل مدرن، مناطق و صنایع و قابلیت مدیران و سهامداران برای مدیریت تغییرات پیش رو تغییر کند. از این رو باید پویایی‌ها و تحولات بازارهای کار و اثرات آن بر اشتغال، مهارت‌ها و تخصص‌ها در صنایع و مناطق مختلف بررسی و مطالعه شود. همگام با این تحولات، نهادهای مختلف مرتبط با حوزه کار از جمله سازمان تامین اجتماعی باید تمهیدات لازم را برای ورود به دوران گذار اندیشیده و راهبردهای لازم را اتخاذ کنند.
مروری بر انقلاب‌های صنعتی اول تا چهارم
نخستین انقلاب صنعتی، اواخر قرن ۱۸ میلادی در بریتانیا و با مکانیزه کردن صنعت نساجی آغاز شد. کارهایی که تا پیش از آن به دست کارگران و در صدها کلبه متعلق به بافندگان انجام می‌شد، در یک جا جمع و به کارخانه نخ‌ریسی منتقل شد. چنین بود که کارخانه نخ‌ریسی پا به عرصه حیات نهاد. دومین انقلاب صنعتی در اوایل قرن بیستم رخ داد، وقتی که هنری فورد نظارت بر مونتاژ متحرک را برعهده گرفت و طلایه‌دار تولید انبوه شد. دو انقلاب صنعتی نخست، مردم را ثروتمند‌تر و متمدن‌تر ساخت.سومین انقلاب صنعتی در اواسط قرن بیستم به وقوع پیوست و در نتیجه آن تولید در مسیر دیجیتالی شدن گام نهاد. توسعه کامپیوتر و دستگاه‌های اتوماسیون باعث تحول قابل ملاحظه در کسب‌وکارها شد. نرم‌افزار‌های هوشمند، مواد جدید، روبات‌های ماهرتر، نانو و بیوتکنولوژی، فرآیندهای جدید (که یکی از مهم‌ترین آنها چاپ سه‌بعدی است) و کل خدمات شبکه‌بنیان، باعث شکل‌گیری چهارمین انقلاب صنعتی شد که روند آن از ابتدای دهه ۱۹۹۰ میلادی شروع و در سال ۲۰۱۵ اثرات آن متبلور شد. این تحولات باعث تغییر در نوع و ماهیت مشاغل شده که در نتیجه آن باید نیروی کار و مهارت‌های آن متناسب با تحولات تکنولوژیک و صنعتی تغییر کند. سیر تحول تکنولوژی و مشاغل، نشان می‌دهد که هر یک از زمینه‌های شغلی دوره عمر مشخصی دارند. این مشاغل با مشاغل دیگر حذف یا جایگزین می‌شوند. در آینده، بسیاری از مشاغل بدنی به ماشین و مشاغل خدماتی به کامپیوتر محول می‌شوند.
در گذشته، بیشتر مشاغل، بدنی و مبتنی بر بازوی نیروی کار بودند، درحالی‌که تغییرات و تحولات اخیر در فناوری باعث شده که مشاغل جدید بیشتر فکری و دانشی باشند. پایداری و ثبات یکی از مهم‌ترین خصوصیات مشاغل گذشته بود. افراد شاغل در این نوع مشاغل، به نوعی ضمانت شغلی داشتند. به‌دلیل پایداری مشاغل، تغییر شغل کمتر مطرح بود.اما بسیاری از مشاغل آینده ناپایدار هستند. پیشرفت‌ها و تحولات سریع اجتماعی و تکنولوژیک باعث حذف یا تغییر سریع ماهیت مشاغل و ناپایداری آنها شده است. مشاغل آینده به استفاده از کامپیوترها و روبات‌ها وابستگی زیادی پیدا خواهند کرد و این ابزارهای نوین در تمامی مشاغل آینده به‌طور گسترده و فراگیر استفاده خواهند شد.از آنجا که مشاغل آینده، دانش‌بنیان و دانایی‌محور هستند، زنجیره این مشاغل را دانشگاه‌ها، سازمان‌های کوچک و متوسط (SME) و جامعه تشکیل می‌دهد، به طوری‌که جامعه، مصرف‌کننده مشاغل آینده است و سازمان‌های کوچک و متوسط، تولیدکننده آن هستند و دانشگاه‌ها دانش مورد نیاز آن را تامین خواهند کرد.
چهارمین انقلاب صنعتی و مهم‌ترین تحولات
انقلاب چهارم صنعتی، باعث تحولات عظیم در مولفه‌های جمعیتی و اقتصادی- اجتماعی و تغییرات گسترده در حوزه فناوری شده است که در نتیجه آن تحولات در بازار نیروی کار اجتناب‌ناپذیر است. مهم‌ترین محرک‌های جمعیتی و اقتصادی-اجتماعی در نمودار شماره۱ نشان داده شده است. از بین عوامل مختلف، انعطاف‌پذیری در کار و تغییر در طبیعت کارها (دورکاری و کنفرانس‌های ویدئویی)، رشد طبقه متوسط در بازارهای نوظهور (انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰، ۶۶ درصد از طبقه متوسط جهان در آسیا باشند)، تغییرات آب و هوا و منابع طبیعی و تحولات ژئوپلیتیک نقش قابل‌ملاحظه‌ای در تحولات آتی بازار کار خواهد داشت که مقابله با آن نیازمند مشاغل جدید و مهارت‌های شغلی جدیدی است. چشم‌انداز روابط ژئوپلیتیک به‌طور مداوم در حال تغییر است. این موضوع تاثیر بسزایی بر جریان تجارت جهانی و نقل و انتقال نخبگان خواهد داشت. از این رو صنایع نفت و گاز، حمل و نقل و توریسم باید سریع‌تر از گذشته عکس‌العمل نشان دهند. اینترنت همراه باعث ارائه کارآتر خدمات و فرصت‌ها برای افزایش کارآیی نیروی کار شده است. پیشرفت‌های تکنولوژیک نیازمند سیستم‌های پیشرفته و به روز و نیروی کار ماهر برای به‌کارگیری از آنها است. انرژی‌های تجدیدپذیر و تکنولوژی مدرن بهره‌برداری از منابع انرژی (از قبیل شن‌های نفتی) باعث تغییر در چشم‌انداز انرژی جهان و تغییر در بازیگران بازارهای انرژی و قدرت آنها شده و دستاورد آن تغییرات ژئوپلیتیک گسترده در سطح جهان است. انتظار می‌رود یافته‌های اخیر علم ژنتیک، اثرات قابل‌توجهی بر علوم پزشکی و کشاورزی داشته باشد.
چاپ سه‌بعدی (ساخت لایه به لایه اشیا با استفاده از برنامه‌های کامپیوتر) اثرات قابل ملاحظه‌ای بر زنجیره عرضه جهانی و شبکه تولید خواهد داشت. پیشرفت در هوش مصنوعی باعث شده است تا بتوان برخی از وظایف نیروی کار متخصص را به ماشین‌ها سپرد (امری که تا ابتدای قرن بیست‌ویکم محال به نظر می‌رسید).روبات‌های پیشرفته بسیار کارآتر از نیروی انسانی در فعالیت‌های صنعتی و کارهای خدماتی هستند. به علاوه، امکان ساخت خودروها، کشتی‌ها و حتی هواپیماهای تمام هوشمند نیز فراهم آمده است که می‌تواند باعث انقلاب در بخش حمل و نقل شود. استفاده از سیستم‌های کنترل و ارتباط از راه دور، باعث تحولی عظیم در سیستم‌های طراحی و مدیریت شده است.هدف اینترنت اشیا به‌عنوان چهارمین انقلاب صنعتی توانمندسازی اشیا برای اتصال در هر زمان و در هر مکانی، با هر چیزی و هر شخصی است که از هر مسیر یا شبکه و خدمتی به صورت ایده‌آل استفاده می‌کند. این فناوری جدید به حضور نافذ محیطی توجه دارد؛ و جهانی که به شکل واقعی، دیجیتال و مجازی است و به سمت شکل‌گیری محیط‌های هوشمند، همگرا می‌شود. این فناوری در حوزه‌های مختلف نظیر انرژی، حمل و نقل و سلامت مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
انقلاب چهارم صنعتی به موضوع اصلی اجلاس مجمع جهانی اقتصاد تبدیل شد، تمامی صاحب‌نظران معتقدند این انقلاب نحوه زندگی را در جهان تغییر می‌دهد. همچنین اکثر کارشناسان این عرصه معتقدند عصر فناوری اطلاعات تمام جوامع را فارغ از سطح توسعه‌یافتگی آنها درنوردیده است و به نیروی محرکه جدیدی برای کسب‌وکارها تبدیل شده است.تحولات فناوری اطلاعات، موقعیت‌های جدیدی را خلق می‌کند که پیشتازانی برای استفاده از آنها حضور دارند و این مساله می‌تواند برای کشورها اهمیت بسیاری داشته باشد؛ چراکه با کمترین نهاده‌ها می‌توانند ارزش افزوده بالایی ایجاد کنند. همچنین انقلاب صنعتی چهارم پیامدهای مثبتی نیز در آموزش و دسترسی به اطلاعات دارد. همزمان با پیشرفت این انقلاب، دولت‌ها باید به اصول مهمی پایبند باشند: مدارس بهتر برای نیروی کار ماهرتر، قوانین شفاف و فراهم آوردن زمینه فعالیت برای همه نوع بنگاه اقتصادی. مابقی را هم باید به دست فعالان این انقلاب بسپارند.
یکی از مشکلات اساسی کشور یا به عبارتی در راس مشکلات جوانان فارغ‌التحصیل و تحصیلکرده، مساله اشتغال است که فرصت‌های شغلی ایجاد شده در ۱۰ سال اخیر متناسب با برنامه‌ها و جمعیت کشور و تحولات بازار کار نبوده است.به نظر می‌رسد حضور فعالانه نخبگان اقتصادی، برنامه‌ریزی منسجم و ایجاد فضای سرمایه‌گذاری مطمئن در عرصه تولید داخلی در کنار حمایت‌های همه جانبه از تولیدکنندگان می‌تواند تحقق بخش شعار سال و همگام با چهامین انقلاب صنعتی و نیازهای آن باشد. از طرف دیگر باید مشوق‌هایی برای تولیدکنندگان ایجاد شود تا با انگیزه بیشتری در عرصه تولید داخلی فعالیت کنند.وزارت کار، رفاه و تامین اجتماعی باید سیاست‌ها و راهبردهای خود را در زمینه ایجاد مشاغل جدید و مهارت‌های نیروی کار تغییر دهد و به علاوه سازمان تامین اجتماعی نیز بسته‌های بیمه‌ای متناسب با مشاغل جدید را که عمدتا ماهیت کار در خانه به جای حضور در محیط کار و به صورت دورکاری دارند، طراحی کند.این تغییر در ماهیت، چالش‌های جدیدی برای سازمان‌های بیمه‌گر ایجاد خواهد کرد و از این رو، پژوهش در این حوزه برای تعالی این سازمان‌ها امری حیاتی است.
