نگاهي به آموزش و پرورش از ديدگاه سنتي، اسلامي و نوين

مجتبي عمادي بايگي۱، تهمينه بيات۲
۱- دانشيار، رئيس دانشکده علوم، دانشگاه شهرکرد؛ ۲- آموزش و پرورش استان چهارمحال و بختياري،شهرکرد
تکميل و تعميق پيش‌نويس تدابير، ششمین كنفرانس الگوي اسلامي ايراني پيشرفت

چكيده
پروردگار به دو نوع آموزش، علم اکتسابی و علم الهامی اشاره نموده است. امام علی (ع)می فرماید: ”هرکه در حکمت راسخ گردید عبرت راشناخت،.بیاموز تا بدانی“. نيز از آن حضرت نقل شده است که ”دانش، قدرت است“. امام کاظم(ع)می فرمایند: ”دانش به آموزش است و آموزش به خرد ورزی گره خورده است“. متاسفانه عليرغم تهيه اسناد بالادستی مختلف در حوزه آموزش، اين اسناد نتوانسته است به يک اصل ساده که همان اقتدارآفرينی در ابعاد فردی، گروهی و ملی است منجر گردد. بعلاوه، عليرغم تاثير بنيادين و شگرف آموزش و پرورش از سطوح ابتدايی تا عالی، در اين زمينه نه تنها با يک برنامه جامع و از سوی يک وزارتخانه واحد رو به رو نيستيم؛ بلکه به علت فقر سرمايه گذاری از به کارگيری روش های نوينی چون يادگيری شخصی سازی شده در قالبی همچون موک (MASSIVE OPEN ONLINE COURSES) غفلت شده است. لذا، تحول بنيادین در حوزه آموزش به خصوص با رعايت اصل وحدت فرماندهی، اقتدار آفرينی، کسب درآمد براساس مهارت آموخته شده و استفاده از فناوری های نوين چون واقعيت مجازی (Virtual Reality) و واقعيت فزون يافته (Augmented Reality) که به ويژگی های شخصيتی، رفتاری و ژنتيکی دانش پذيران جهت شخصی سازی يادگيری توجه دارد، نياز است.

مقدمه
دانش واقعی گمشده ی مؤمن است و هرجا که آنرا بیابد به فراگرفتن آن سزاوار تر از هرکس دیگر است (پيامبر اسلام (ص)). از ديدگاه شهيد مطهری تعليم و تربيت امري است مرحله اي توأم با تأني وکاملاُ تدريجي که به وقت بيشتري نياز دارد. به عبارتی، هدايت، آموزش و شناخت به صورت جهشي در افراد بوجود نمي آيد و نياز مداوم به تحقيق و تفحص دارد. از منظر قرآن و احاديث، دانش ويژگی های مشخصی دارد که عبارتند از: منشا هر گونه خير، حيات دلها و روشنايى ديدگان از نابينايى و توانايى پيكرها از ناتوانى، پيشواى عمل، مايه سربلندى، زندگى و درمان، حيات بخش، بزرگترين برترى، جلوگير از آفتها و سلاحى عليه دشمنان است. به عنوان مثال، امام على (ع) می فرمايند: العِلمُ سُلطانٌ ، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، ومَن لَم يَجِدهُ صيلَ عَلَيهِ (دانش ، قدرت است. هر كس آن را يابد، بدان پيروز شود و هر كس آن را نيابد، مغلوب گردد). در همين راستا، پيامبر (ص) می فرمايند: سليمان ميان پادشاهى و مال و دانش مخيّر شد، پس دانش را برگزيد و با اين انتخابش ، دانش و مال و پادشاهى به او بخشيده شد. علاوه بر اين، امام سجاد (ع) می فرمايند: اگر مردم مى دانستند كه در جستجوى دانش چه چيزى [ نهفته ]است ، بى گمان در پى آن مى رفتند؛ حتى اگر خون مى دادند و در اعماق دريا فرو مى رفتند. سوال اساسی آن است که چرا عليرغم تاکيد بنيادی و ريشه ای به دانش و آموزش، در کشور شاهد دانشی که سليمان برگزيد و يا دانشی که مردم در پی آن خون دهند و در اعماق دريا فرو روند نيستيم که به رونق اساسی و حياتی آموزش منجر گردد؟ چرا عليرغم آنکه در ديدگاه عامه مردم نيز تفاوت معنی داری بين افراد آموزش ديده (دارای مهارت) با آموزش نديده وجود دارد، نظام آموزشی در ايران نتوانسته است انتظارات را برآورده سازد تا شاهد افراد بيسواد يا باسواد بيکار در کشور باشيم؟

روش تحقيق
در اين تحقيق، کليه آيات قرآن و احاديث مربوط به امر آموزش و دانش از کتاب ”علم و حکمت در قرآن و حديث“ تاليف آيت اله محمد محمدی ری شهری استخراج شده است. مطالب مرتبط با تحول در حوزه آموزش جهت رها نمودن تفکر قرن نوزدهمی و راه حل های قرن بيستمی از گزارش های آينده پژوهی مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum)، انستيتوی رفاه مارتين (Martin Prosperity Institute)، ژورنال های Nature و Science و توجه به مفاهيم علوم زيستی چون ژنتيک و تکامل، براساس فهم و درک نويسندگان ارايه شده است.

نتايج و بحث
نگاهی به تاريخچه آموزش و پرورش در ايران از دوران باستان تا دوران شکوفايی تمدن اسلامی حکايت از آن دارد که آنچه به کودکان تا بزرگسالی آموزش داده می شده است در راستای رفع نيازهای حکومت و کمک به اقتدار آن بوده است. متاسفانه، پس از افول تمدن اسلامی و تا قبل از انقلاب مشروطيت آنچه به کودکان آموزش داده می شد، صرفا يادگيری سواد بود. پس از انقلاب مشروطيت و بر اساس اصل ۱۸ و ۱۹ متمم قانون اساسی مورخ ۲۹ شعبان ۱۳۲۵ ه.ق ”تعلیمات اجباری“ و ”تحصيل و تعليم آزاد علوم و معارف و صنايع“ وارد حوزه کاری و برنامه ريزی دولت ها و حکومت ها گرديد. با توجه به نو بودن راه اندازی دبستان، دبیرستان، دانشگاه از آن زمان تاکنون و عدم توجه به آموزه های اسلامی، متاسفانه تقليد و الگوبرداری ناجامع و عدم توجه به نيازهای بومی منجر به شکل گيری نظام آموزشی چندپاره، ناتوان و ايستا که فاقد وحدت فرماندهی و پويایی لازم جهت تربيت کودکان به بزرگسالانی مقتدر و مفيد برای جامعه است، شده است. در نظام آموزشی حاضر، وزارت آموزش و پرورش به کار خود مشغول است؛ سپس محصولات آن می بايست با شرکت در امتحانی ورودی وارد دانشگاههای وزارتخانه ها و سازمانهای مختلف شوند. حاصل اين نظام، که اصل ساده اکتساب درآمد بر اساس مهارت آموخته شده را فراموش نموده است؛ افزودن به خيل بيکاران است. بر کسی پوشيده نيست که اکتساب درآمد، به اقتدار فردی و با توجه به کسر ماليات و نيز صادرات به اقتدار ملی منجر گردد. حاصل نظام آموزشی قديمی حاضر در سطح ساير کشورها نيز به کارخانه های توليد PhD که فاقد مهارت های بازار کار هستند منجر شده است. اين افراد پس از کسب مدرک دکتری تخصصی به علت محدوديت در استخدام به عنوان اعضای هيات علمی وارد دوره های شکست خورده پسا دکتری (Post Doc) می شوند؛ بدون آنکه برای ورود به بازار کار به جز محيط آدکاميک آموزش ديده باشند. از طرف ديگر هيچ نوع رابطه ای بين دستگاهها و سازمان های دولتی و خصوصی وجود ندارد که تعيين نمايد در هر حوزه ای به چه تعداد نيروی ماهر آموزش ديده نياز است. از ديدگاه زيست شناختی، عدم تعادل بين توليد سلولهای جديد مورد نياز و مرگ سلول ها در بدن منجر به بر هم خوردن سلامتی و ايجاد بيماری می شود. در حوزه اکولوژی و تکاملی نيز بر هم خوردن اکوسيستم از طرق عوامل مختلف درونی و بيرونی منجر به انقراض و تهديدهای زيست-محيطی مختلف می شود. سيستم آموزشی حاضر در ايران و جهان که حاصل تفکر قرن نوزدهمی و اجرای قرن بيستمی هستند؛ سيستمی ايستا، غير قابل انعطاف و از حيز انتفاع ساقط است که با توليد سلولهای (افراد) تمايز نيافته و/يا جهش يافته (آموزش ديده غير ماهر) به سرطان (بيکاری و/يا اشتغال غير کارآمد و موثر) منجر گرديده است. حاصل اين سيستم آموزشی به توزيع کاملا ناعادلانه درآمد و ثروت در جوامع مختلف منجمله ايران منجر شده است که گاه اختلاف بين کف و سقف درآمدها به ۲۰۰ تا ۵۰۰ برابر می رسد. اين امر به نابرابری ناعادلانه شديد و در نهايت ناآرامی های اجتماعی منجر می گردد. در اين اينکه تا چه حد اين موارد با عرف و آموزه های اسلامی می خواند، علامت سوال جدی وجود دارد. از ديدگاه تکاملی، البته با در نظر گرفتن عوامل طبيعی، موچودات زنده می بایست خود را با عوامل متغير محيطی در طی زمان سازش دهند و موفق شوند که نسل خود را تداوم دهند. از اين حيث، به نظام آموزشی واحد، جامع، فراگير، منعطف و سازش پذير همچون ماده ژنتيک (DNA) نياز است که فارغ التحصيلان آن بر حسب نياز های حال و آينده با استفاده از فناورهای نوين چون واقعيت مجازی (Virtual Reality) و واقعيت فزون يافته (Augmented Reality) تربيت می شوند تا ضمن داشتن اقتدار فردی متضمن اقتدار ملی نيز باشند. فارغ اتحصيلان اين نظام آموزشی مدل توسعه ا ی را رقم می زنند که رشدی همه جانبه، متوازن و کنترل شده و نه افسار گسيخته را منجمله در حوزه اقتصادی رقم می زند که حاصل آن توزيع عادلانه درآمد و ثروت بر حسب شايستگی افراد است. در اين نظام آموزشی واحد، جامع، فراگير، منعطف و سازش پذير، دانش آموزش داده شده «منشا هر گونه خير، حيات دلها و روشنايى ديدگان از نابينايى و توانايى پيكرها از ناتوانى، پيشواى عمل، مايه سربلندى، زندگى و درمان، حيات بخش، بزرگترين برترى، جلوگير از آفتها و سلاحى عليه دشمنان» است و يادگيری در آن مبتنی بر تفاوت های زيست شناختی (ژنتيکی) و روانشناختی شخصی سازی می شود. ضرورت وجود نظام های مستقل اما کاملا به هم پيوسته در جامعه همچون نظام آموزشی، نظام سلامت و … به روشنی در سطوح مختلف زيست شناختی از سلول تا جمعيت ها ديده می شود. لذا، در مجموع آنچه نياز است در ابتدا به رسميت شناختن و ايجاد پايدار نظام های مستقل اما کاملا به هم پيوسته در جامعه و سپس بازسازی و بهسازی جدی نظام آموزشی در عصر ششمين انقراض جمعی موجودات زنده و چهارمين انقلاب صنعتی است تا فارغ التحصيلان آن بر حسب نياز های حال و آينده با استفاده از فناورهای نوين چون واقعيت مجازی (Virtual Reality) و واقعيت فزون يافته (Augmented Reality) تربيت می شوند تا ضمن داشتن اقتدار فردی متضمن اقتدار ملی نيز باشند.
پيشنهادها
۱- به رسميت شناختن و ايجاد پايدار نظام آموزشی واحد، جامع، فراگير، منعطف و سازش پذير.
۲- رعايت اصل وحدت فرماندهی در آن نظام آموزشی.
۳- تعيين معيارهای روشن، واضح، مشخص و شفاف برای تعيين دانشی که «منشا هر گونه خير، حيات دلها و روشنايى ديدگان از نابينايى و توانايى پيكرها از ناتوانى، پيشواى عمل، مايه سربلندى، زندگى و درمان، حيات بخش، بزرگترين برترى، جلوگير از آفتها و سلاحى عليه دشمنان» است.
۴- آموزش کارآمد، موثر و شخصی سازی شده دانش فوق با استفاده از فناوری های نوين و کاملا مبتنی بر نيازهای جامعه.

منابع
۱- محمد محمدی ری شهری، علم و حکمت در قرآن و حديث، چاپ پنجم، ۱۳۹۴، انتشارات دارلحديث قم
۲- The World Economic Forum, https://www.weforum.org/
۳- Martin Prosperity Institute, martinprosperity.org/
۴- Nature, www.nature.com/nature
۵- Science magazine, www.sciencemag.org/