از آنفولانزای اسپانیایی تا کرونای چینی: این صد سال پر حادثه
مجتبی عمادی
?صد و شش سال قبل، احمدشاه جوان در تیر ۱۲۹۳/ژوئیه ۱۹۱۴ به تخت سلطنت نشست در حالیکه مشروطه را به ارث برده بود.احمد علی سپهر در کتاب “ایران در جنگ بزرگ” شرایط زمان تاجگذاری احمدشاه قاجار را این طور توصیف می‌کند: “در جشن تاجگذاری سه شب چراغانی مفصلی به عمل آمد. در خیابانها و مقابل مجلس و عمارات دولتی جشن تاجگذاری و اکثر خانه‌های شهر آئین بسته و مردم با یکدیگر با شعف و سرور تبریک می‌گفتند. در چندین میدان موزیک مترنم بود و در سایر شهرهای ایران هم جشن و چراغانی مجری گردید. در اغلب خیابانهای تهران که محل عبور اعلیحضرت بود طاق نصرت بسته بودند. جلو وزارت عدلیه پرنس ارفع الدوله وزیر عدلیه طاقی نظیر طاق کسری در مداین ساخته بود.” در هر حال، زندگی مردم عادی در آن روزهای تهران چنانکه یحیی دولت آبادی در کتاب حیات یحیی نوشته است این چنین در جریان بود:”ناامیدی سرتاسر مملکت را فرو گرفته، با هر کس سخنی از اصلاحات ملکی گفته شود به غیر از نمی‌شود و کار از کار گذشته یعنی تقدیر امور از دست داخله خارج است، جوابی شنیده نمی‌شود، چیزی که در این وقت نویددهنده و موجب سرگرمی مردم شده حکایت تاجگذاری سلطان احمدشاه است که در بیست و هفتم شعبان هزار سیصد و سی دو (۱۳۳۲) مقرر گشته است انجام یابد. مردم بی‌خبر تصور می‌کنند با تاجگذاری احمدشاه اوضاع و احوال رو به بهبود می‌گذارد در صورتی که شاید از اینکه هست بد‌تر شود.”
?۲۸ ژوئن ۱۹۱۴/شش تیر ۱۲۹۳، جرقه‌ی جنگ جهانی اول با ترور فرانتس فردیناند، ولیعهد امپراتوری اتریش ـ مجارستان، و همسرش که برای دیداری به بوسنی سفر کرده بودند، توسط یک ناسیونالیست صرب، زده شد. “در تاریخ ۲۸ ژوئیه‌ی ۱۹۱۴/پنجم مرداد ۱۲۹۳ امپراتوری اتریش ـ مجارستان به صربستان اعلان جنگ داد. در پی آن روسیه‌ی تزاری نیز در پشتیبانی از صربستان به اتریش ـ مجارستان اعلان جنگ داد. آلمان قیصری که جز طرح «شلیفن» نقشه‌ی استراتژیک دیگری نداشت و به قدرت نظامی خود سخت مطمئن بود، در پی متحد خود اتریش ـ مجارستان وارد جنگ شد و در تاریخ اول اوت به روسیه و سه روز پس از آن به فرانسه اعلان جنگ داد. یک روز پس از اعلان جنگ آلمان، بریتانیا نیز در دفاع از هم‌پیمانان خود، روسیه و فرانسه، به آلمان اعلان جنگ داد. بدین‌سان دو جبهه‌ی نیروهای «متفقین» (آنتانت) و «متحدین» (دولت‌های محور) در برابر هم قرار گرفتند. این جنگ به سرعت مرزهای اروپا را درنوردید و ابعاد جهانی به خود گرفت. تنها در عرض چند هفته کشورهای استرالیا، کانادا، زلاندنو و ژاپن به سود «متفقین» و کمی بعد امپراتوری عثمانی به سود «متحدین» وارد جنگ شدند.”
?هشت روز بعد از تاجگذاری احمدشاه، جنگ جهانی اول آغاز شده بود. ژنرال سر پرسی سایکس در کتاب “پرشیا” می‌نویسد: “هیچ حکومتی برای الزامات و فداکاری‌هایی که جنگ جهانی تحمیل می کرد، ناآماده‌تر از پرشیا نبود؛ هیچ حکومتی چنین ناتوانی‌ای در محافظت از مرزها و اتباعش نشان نداد. پرشیا صدای چکمه مردان مسلح را در بسیاری از استان‌هایش شنید و از عجز مطلق دولتش در محافظت از بی طرفی‌ای که از آن داد سخن می‌داد، بشدت عذاب کشید.”
?در بستر جنگ و حکومتی تا این حد ناتوان، “سه سوار ترسناک” پا بر این سرزمین گذاشتند: آنفولانزای اسپانیایی، قحطی و وبا. محمد علی جمالزاده این سه سوار ترسناک را اینگونه توصیف می کند:
“جنگ اول جهانی در آستانه اتمام بود که در دل شبی تاریک و هولناک سه سوار ترسناک که هر کدام شمشیر و شلاقی به بر داشتند به آرامی از دیوارهای شهر عبور کردند و به آن وارد شدند. یک سوار نامش قحطی، دیگری آنفلوانزای اسپانیایی و آخری وبا بود. طبقات فقیر، پیر و جوان، همچون برگ پائیزی در برابر حمله این سواران بی‌رحم فرو می‌ریختند. هیچ غذایی پیدا نمی‌شد، مردم مجبور بودند هرچه را که می توانستند بجوند و بخورند. به زودی گربه و سگ و کلاغ را نمی‌شد یافت. حتی موش‌ها نسلشان بر افتاده بود.
برگ، علف و ریشه گیاه را مانند نان و گوشت معامله می‌کردند. در هر گوشه و کنار، اجساد مردگان بی‌کس و کار پراکنده بود. بعد از مدتی مردم به خوردن گوشت مردگان روی آوردند.”(برای مطالعه بیشتر کتاب “قحطی بزرگ” نوشته محمد قلی مجد، ترجمه محمد کریمی انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی را ببینید.)
?پس از آن قطحی بزرگ (۱۲۹۶-۱۲۹۸)، سلطنت قاجاریه جای خود را به سلطنت رضاخان داد. از دوره پهلوی، مدرنیزاسیون ایران با الگو قرار دادن صرف توسعه کشورهای غربی آغاز گردید. چنانکه جنگ جهانی اول شرایط را برای به قدرت رسیدن رضاخان فراهم کرد؛ جنگ جهانی دوم بساط سلطنت وی را جمع کرد و پسرش جای وی را گرفت. شرایط اقتصادی-اجتماعی ایران از آغاز تا پایان سلطنت پهلوی پدر و پسر به خوبی در کتاب اقتصاد سیاسی ایران نوشته محمد علی همایون کاتوزیان به تصویر کشیده شده است./۱
@EmadibaygiGleam

?در هرحال، در سال ۵۷ انقلاب به پیروزی می رسد و جمهوری اسلامی پایه گذاری می شود. با فاصله اندکی از انقلاب، جنگ هشت ساله عراق با ایران آغاز می گردد و تا سال ۱۳۶۷ به طول می انجامد. امام در سال ۶۸ فوت می کند و جانشین وی تعیین می شود. در دولت دوم هاشمی رفسنجانی، تورم سنگینی کشور را فرا می گیرد. در دولت اول خاتمی ماجرای قتل های زنجیره ای و تیر ۱۳۷۸ رخ می دهد. ده سال بعد، وقایع مربوط به رقابت میر حسین موسوی و محمود احمدی نژاد برای ریاست جمهوری رخ می دهد. در سال های ۹۲ و ۹۳، تحریم هایی شدیدی علیه کشور اعمال می گردد. حاصلش پیروزی حسن روحانی، برجام و لیست امید در مجلس می شود. ترامپ که می آید، دوباره تحریم های ظالمانه بر می گردد، رشد اقتصادی منفی نه درصد می شود؛ وقایع دی ۹۶ و آبان ۹۸ رخ می دهد. اما سال ۹۸ فقط با وقایع آبانش شناخته نمی شود: در فروردین سیل استانهایی را به شدت متاثر می کند؛ در دی ماهش حاج قاسم به دستور ترامپ ترور و به شهادت می رسد و ایران در پاسخ پایگاه عین الاسد را می زند، انگار جنگ جهانی سوم می خواهد آغاز شود. اما در بهمن و اسفندش، کرونا و سیل با هم می آیند!
?چه صد سال و پر فراز و نشیبی: دو جنگ جهانی،سه سوار ترسناک، تغییر سلطنت، ملی شدن نفت، کودتای ۲۸ مرداد و سقوط مصدق، انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، تحریم و کرونا.
✨در این صد سال از احمد شاه قاجار که در حضور آن سه سوار ترسناک خود از محتکران آرد و غله بود و موجودی انبار سلطنتی را به همان قیمتی که دلخواهش بود به مامور خرید آرد و غله دولت فروخت؛ به آیت اله خامنه ای رسیده ایم. پیشرفت بزرگی کرده ایم، چنانچه نیک بیندیشیم.
✨در این صد سال از کشوری بدون آموزش مقدماتی و عالی وسیع به جامعه ای باسواد و تحصیلکرده رسیده ایم. رشد علمی و شتاب آن، واقعا جای تحسین دارد.
✨در این صد سال از کشوری که روسیه، انگلیس و آمریکا به راحتی نظام سیاسی آن را تغییر می دادند، به سطحی رسیده ایم که ایران را با شوروی کمونیستی مقایسه می کنند: دارای نفوذ خارجی موثر اما ضعف داخلی جدی!
✨در این صد سال از کشوری که در جنگ ها گرفتار قحطی، کمبود و مرگ و میر جدی شهروندانش می شد، به کشوری رسیده ایم که علیرغم تروریسم اقتصادی آمریکا، ثبات خود را حفظ نموده است و گرفتار پیامدهای وحشتناک آن سه سوار ترسناک در شکل نوینش نشده است.
✨در این صد سال اما نتوانسته ایم رانت، انحصار، تعارض منافع، و سوگلی گرایی را حذف و حاکمیت موثر قانون را در جامعه عملیاتی کنیم:
۱- کادر بهداشت و درمان در اپیدمی و پاندمی کرونا از جان مایه گذاشته اند؛ اما اگر خود را با چین مقایسه کنیم می بینیم آنها همچنانکه کرونا را مهار می کردند، از طریق مراکز علمی خود به دنبال یافتن راه درمانی موثر آن بودند. چنانکه قبلا پزشکان واقعی را از پزشکان سود شیفته (فیزیکن) و متخصصان زیست-پزشکی واقعی را از سود شیفته (سارسیکن) جدا نموده بودم، مطلع گشتم که به مانند محتکران ماسک، الکل و مواد ضد عفونی کننده، سارسیکن ها نیز به دنبال حداکثر کردن سود خود از کرونا هستند. درب های چرخان (شاغل بودن همزمان در بخش دولتی و خصوصی) در وزارت بهداشت و درمان مانع از آن شده است که چونان چین در مدیریت موثر و جامع کرونا موفق باشیم.
۲- چینی ها پس از قرنطینه ووهان، در ده روز بیمارستانی مجهز ساختند. ما نه تنها قم را قرنطینه نکردیم، که درهای حرم حضرت معصومه را هم باز گذاشتیم. آنگاه که مدارس و دانشگاهها را تعطیل کردیم، بیست درصد به حجم ورودی وسائل نقلیه به استانهای شمالی افزوده شد. چه می خواهم بگویم: علم مان را به دانش تبدیل نکرده ایم که به سرعت نیازهایمان را برآورده کند؛ مردم را برای نحوه برخورد موثر با فجایع طبیعی آموزش نداده ایم؛ قولهایمان را به عنوان دولتمرد و مجلسی به موقع و موثر برای مردم به انجام نرسانده ایم تا اطمینانی در خور به گفته هایمان داشته باشند؛ و علیرغم اختصاص روزی به وحدت حوزه و دانشگاه، به حوزویان نحوه برخورد موثر با حقایق علمی را آموزش نداده ایم چنانکه تفاوت برخورد تولیت های حرم امام رضا با حضرت معصومه در مورد کرونا فاحش است: اولی تابع حقایق علمی است و دومی ناقض حقایق علمی.
۳-کیت های کرونا وارداتی و محدود است و تا آنجا که می دانم آزمایش مولکولی تشخیص آن در انستیتیو پاستور تهران به انجام می رسد. برای کشوری هشتاد و چند میلیونی و وسیع چون ایران، این نقصی بزرگ است. اینکه چرا دانشگاهها یا بیمارستانهایی در مناطق مختلف جغرافیایی، آزمایشگاههای عملیاتی با سطح ۴ ایمنی زیستی را ندارند و اینکه چرا دانشگاههایی که افرادی چون دبیر شواری عالی امنیت ملی می خواهند از بودجه عمومی آنها را جهانی کنند، حرکت موثری جهت ساخت کیت تشخیصی و درمان موثر از خود نشان نداده اند؛ هر چند به شدت تاثر برانگیز است، اما برایم کاملا پذیرفتنی است (به نوشته هایم در نقد آموزش عالی مراجعه شود)./۲
@EmadibaygiGleam

۴- کرونا، همچون ایدز و هر بیماری واگیر دیگری که میتواند منجر به مرگ شود؛ علاوه بر جنبه بهداشتی-درمانی مبتنی بر علوم زیست-پزشکی، جنبه های روانی، اجتماعی و اقتصادی نیز دارد. از دوران شناسایی اولین بیمار ایدزی در ایران در سال ۱۳۶۶ تا واقعه اخیر در چنار محمودی لردگان، نتوانسته ایم استراتژی موثری برای مدیریت جامع بیماری های واگیری چون ایدز و کرونا داشته باشیم. البته به جز پزشک زدگی وزارت بهداشت، اجزای مختلف حکمرانی نیز به خوبی در مدیریت چنین بحرانهای زیست-پزشکی ایی همگرا عمل نمی کنند. نمی دانم در اپیدمی کرونا، پدافند غیر عامل در دستگاههای مختلف منجمله دانشگاهها چه کار اثربخشی را انجام داده است؟ به طور کلی، نظام مدیریت بحران و مدیریت هراس از بحران در کشور کارآمدی و اثربخشی ندارد. چند جامعه شناس، روان شناس و اقتصاددان در بخش های مختلف صدا و سیما به بررسی ابعاد کرونا پرداخته اند و اطلاعات مفید را به مردم داده اند؟ تا آنجا که من دیده ام، فقط بر جنبه پزشکی-درمانی آن در صدا و سیما متمرکز بوده اند. ساده بگویم، قرن بیست و یکم به مدیریت جامع بحران نیاز دارد، مدیریتی که به افراد شایسته و متخصص نیاز دارد.
۵-گرانی دلار علیرغم گفته های رئیس جمهور، گرانی بنزین و خبردار شدن رئیس جمهور در صبح جمعه، تناقض گویی اولیه در جریان ساقط شدن هواپیمای اکراینی و مصاحبه های قبل از شیوع کرونا در کشور، به اعتماد عمومی به مسئولان و تصمیم گیران کشور ضربه جدی وارد کرده است به طوریکه در توئیتر دیده ام که اصطلاح “امپراتوری دروغ” را در این خصوص به کار برده اند. عبور کشور از بحرانها و ابرچالش ها به جز به کارگیری افراد شایسته، ایجاد نهادهای لازم، حذف رانت و انحصار و سوگلی گرایی، به اعتماد میان مردم و مسئولان تصمیم گیرشان نیاز دارد. مدیریت جامعه در قرن بیست و یکم که فناوری شتابان در حال تغییر شکل زمین و جوامع انسانی است، با ارتباطات در سطح خانواده، دوستان، همفکران و هم مسلکان متفاوت است. افراد موثر در نظام تصمیم گیری کشور به مشاوران رسانه ای شایسته نیاز دارند تا بتوانند ارتباطی اثربخش با جامعه داشته باشند.
۶-نظام تصمیم گیری در کشورمان، کند است و از همگرایی لازم برخوردار نیست. وجود افراد و سازمانهای مختلف و سیاسی-امنیتی نمودن وقایع، به شدت بر کند شدن و اثربخشی کم تصمیم گیری ها افزوده است. چنانکه اخبار کرونا را در چین، کره جنوبی، ژاپن و ایتالیا دنبال می کردم، سرعت کم اقدامات در ایران در زمینه‌ی اطلاع رسانی، تا تعطیلی تا قرنطینه احتمالی برایم کاملا محسوس بود. نیاز داریم در عین توجه موثر به اقدامات دشمنان، از بیش واکنشی پرهیز کنیم. چنانکه می دانیم، بیماری ام اس حاصل بیش واکنشی سیستم ایمنی به غلاف میلین است؛ مراقب باشیم که خودمان با بیش واکنشی به خودمان آسیب نزنیم.
۷- به نظر می رسد میزان مرگ و میر کرونا در کشورمان بالاست. ورای آنکه تا چه حد امکانات لازم را در بیمارستانها جهت مراقبت اثر بخش از بیماران کرونایی داریم، به نظرم سلامت عمومی ایرانیان از سطح مناسبی برخوردار نیست. با توجه به گرانی های اخیر و کوچک شدن سفره مردم، رژیم غذایی قطعا تغییر یافته است و این تغییر بر اجزای بدن منجمله سیستم ایمنی موثر است. در کشور به شدت نیاز به سامانه جامعی داریم که میزان درآمد افراد را نشان دهد تا بتوان به طور موثر از اقشار آسیب پذیر حمایت کرد. کرونا، زنگ هشداری جدی است.
۸-اگر چین بیش از یک میلیاردی بالاخره توانست کرونا را مدیریت کند-هر چند که از این به بعد کرونا در کنار سرماخوردگی و آنفولانزا در ماههای سرد سال ما را خواهد آزرد-بایستی علت را در جاری و ساری بودن خلاقیت و نوآوری در چین کمونیست دانست. خلاقیت و نوآوری اساس اقتصاد دانش بنیان هستند که در محیطی رقابتی به شکوفایی اقتصادی و رشد، پیشرفت و توسعه (رپت) می انجامد. بعلاوه، چین با آن جمعیت میلیاردی نیز نیازمند واردات است و بر مبنای مزیت نسبی و مطلقش دست به تولید کالا و خدمات می زند. چنانکه نمی توان در حین فرار از دست یک حیوان وحشی، کتاب خواند، موسیقی گوش کرد، یا مساله ای علمی را حل نمود؛ بلکه تنها بایستی با تمام قوا فرار کرد و محل امنی یافت، رپت نیز به بستری نیاز دارد که کلیه فعالیت های شهروندان کشور را جهت دهی، حمایت و همگرا کند تا به رفاه بینجامد.
۹-آنفولانزای اسپانیایی با همراهی وبا و قحطی، دوران رقت بار قاجاریه را به تاریخ سپرد و مدرن شدگی سطحی ایران را در عصر پهلوی به ارمغان آورد؛ لذا امید دارم که دوران پساکرونای چینی نیز نوید دهنده دورانی غنی در صد سال بعدی کشورمان که چهل سال آن با بیانیه گام دوم انقلاب همپوشانی دارد، باشد: دورانی بر پایه دانش، اخلاق، عدالت و اقتدار./۳
@EmadibaygiGleam