چرا سامپک (سامانه مدیریت پژوهش کشور) یک نیاز و ضرورت حیاتی برای کشور است؟

مجتبی عمادی بایگی، دانشکده علوم-دانشگاه شهرکرد

بر خلاف رویه های علمی تجزیه گرایانه که ریشه در قرن نوزدهم و بیستم دارند و منجر به شکل گیری تخصص های به ظاهر متمایز و بی ارتباط گشتند و هر یک از طریق خاصی به بررسی یک موضوع پرداختند، در قرن حاضر به تدریج رویه ای در حال شکل گیری و اثبات کارایی فوق العاده خود است که به علت غلبه تجزیه گرایی به گوشه ای رانده شده بود؛ جامع نگری. حکایت فیل و کوران سنایی در حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه در این زمینه بسیار گویاست:

بود شهری بزرگ در حدِ غور                        واندر آن شهر مردمان همه کور

پادشاهی در آن مکان بگذشت                      لشکر آورد و خیمه زد بر دشت

داشت پیلی بزرگ با هیبت               از پی جاه و حشمت و صولت

مردمان را ز بهر دیدن پیل                آرزو خاست زانچنان تهویل

چند کور از میان آن کوران               برِ پیل آمدند از آن عوران

تا بدانند شکل و هیآت پیل              هریکی تازیان در آن تعجیل

آمدند و به دست می‌سودند             زانکه از چشم بی‌بصر بودند

هریکی را به لمس بر عضوی                        اطلاع اوفتاد بر جزوی

هریکی صورت محالی بست             دل و جان در پی خیالی بست

چون برِ اهل شهر باز شدند             برشان دیگران فراز شدند

آرزو کرد هریکی زیشان                    آنچنان گمرهان و بدکیشان

صورت و شکل پیل پرسیدند            وآنچه گفتند جمله بشنیدند

آنکه دستش بسوی گوش رسید                    دیگری حال پیل ازو پرسید

گفت شکلیست سهمناک عظیم                   پهن و صعب و فراخ همچو گلیم

وانکه دستش رسیدی زی خرطوم                  گفت گشتست مر مرا معلوم

راست چون ناودان میانه تهیست                  سهمناکست و مایهٔ تبهیست

وانکه را بُد ز پیل ملموسش              دست و پای سطبر پر بوسش

گفت شکلش چنانکه مضبوط است              راست همچون عمود مخروط است

هریکی دیده جزوی از اجزا              همگان را فتاده ظن خطا

هیچ دل را ز کلی آگه نی                  علم با هیچ کور همره نی

جملگی را خیالهای محال                 کرده مانند غتفره به جوال

از خدایی خلایق آگه نیست              عقلا را در این سخن ره نیست

 

مولوی نیز در مثنوی معنوی اینگونه آورده است:

 

پیل اندر خانهٔ تاریک بود                 عرضه را آورده بودندش هنود

از برای دیدنش مردم بسی               اندر آن ظلمت همی‌شد هر کسی

دیدنش با چشم چون ممکن نبود                  اندر آن تاریکیش کف می‌بسود

آن یکی را کف به خرطوم اوفتاد                    گفت همچون ناودانست این نهاد

آن یکی را دست بر گوشش رسید                   آن برو چون بادبیزن شد پدید

آن یکی را کف چو بر پایش بسود                   گفت شکل پیل دیدم چون عمود

آن یکی بر پشت او بنهاد دست                                 گفت خود این پیل چون تختی بدست

همچنین هر یک به جزوی که رسید             فهم آن می‌کرد هر جا می‌شنید

از نظرگه گفتشان شد مختلف                                 آن یکی دالش لقب داد این الف

در کف هر کس اگر شمعی بدی                   اختلاف از گفتشان بیرون شدی

چشم حس همچون کف دستست و بس                    نیست کف را بر همهٔ او دست‌رس

چشم دریا دیگرست و کف دگر                               کف بهل وز دیدهٔ دریا نگر

جنبش کفها ز دریا روز و شب                                   کف همی‌بینی و دریا نه عجب

ما چو کشتیها بهم بر می‌زنیم                         تیره‌چشمیم و در آب روشنیم

ای تو در کشتی تن رفته به خواب                  آب را دیدی نگر در آب آب

آب را آبیست کو می‌راندش                          روح را روحیست کو می‌خواندش

موسی و عیسی کجا بد کآفتاب                                  کشت موجودات را می‌داد آب

آدم و حوا کجا بد آن زمان                           که خدا افکند این زه در کمان

این سخن هم ناقص است و ابترست              آن سخن که نیست ناقص آن سرست

گر بگوید زان بلغزد پای تو                           ور نگوید هیچ از آن ای وای تو

ور بگوید در مثال صورتی                            بر همان صورت بچفسی ای فتی

بسته‌پایی چون گیا اندر زمین                        سر بجنبانی ببادی بی‌یقین

لیک پایت نیست تا نقلی کنی                                   یا مگر پا را ازین گل بر کنی

چون کنی پا را حیاتت زین گلست                   این حیاتت را روش بس مشکلست

چون حیات از حق بگیری ای روی                 پس شوی مستغنی از گل می‌روی

شیر خواره چون ز دایه بسکلد                                   لوت‌خواره شد مرورا می‌هلد

بستهٔ شیر زمینی چون حبوب                                   جو فطام خویش از قوت القلوب

حرف حکمت خور که شد نور ستیر               ای تو نور بی‌حجب را ناپذیر

تا پذیرا گردی ای جان نور را                         تا ببینی بی‌حجب مستور را

چون ستاره سیر بر گردون کنی                      بلک بی گردون سفر بی‌چون کنی

آنچنان کز نیست در هست آمدی                 هین بگو چون آمدی مست آمدی

راههای آمدن یادت نماند                            لیک رمزی بر تو بر خواهیم خواند

هوش را بگذار وانگه هوش‌دار                                  گوش را بر بند وانگه گوش دار

نه نگویم زانک خامی تو هنوز                                   در بهاری تو ندیدستی تموز

این جهان همچون درختست ای کرام                       ما برو چون میوه‌های نیم‌خام

سخت گیرد خامها مر شاخ را                                  زانک در خامی نشاید کاخ را

چون بپخت و گشت شیرین لب‌گزان                        سست گیرد شاخها را بعد از آن

چون از آن اقبال شیرین شد دهان                سرد شد بر آدمی ملک جهان

سخت‌گیری و تعصب خامی است                تا جنینی کار خون‌آشامی است

از منظر قرآن و حدیث نیز دانش دارای ویژگی هایی است که به نظر نگارنده از طریق پژوهش های جامع نگر برآوره می شوند: “منشا هر گونه خير، حيات دلها و روشنايى ديدگان از نابينايى و توانايى پيكرها از ناتوانى، پيشواى عمل، مايه سربلندى، زندگى و درمان، حيات بخش، بزرگترين برترى، جلوگير از آفتها  و سلاحى عليه دشمنان”(برگرفته از کتاب علم و حکمت در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری شهری).

اکنون و در چهارمین عصر انقلاب تکنولوژی که به تحولی جامع در نظام دانشگاهی و منجمله پژوهش ها منجر خواهد شد (https://gleam.ir/artificial-intelligence-will-transform-universities-heres-how/) و با توجه به ابر چالش های کشور شامل بیکاری، مسایل زیست محیطی و محدودیت منابع آب (http://www.ana.ir/news/199062) و نیز تهدیدهای بیرونی، راهکار اساسی و حیاتی جهت غلبه بر ابرچالش ها و تهدیدها و رسیدن به اهداف بلند کشور و نظام، سامان بخشیدن، هدفمند نمودن و یکپارچه نمودن زیر سیستم پژوهش در کشور و رهایی آن از سنجه هایی صرفا کمی و تک بعدی در نظام دانشگاهی کشور چون ضریب تاثیر مجلات و ایجاد تحول جدی در ارزیابی بروندادهای پژوهشی بر مبنای اعلامیه سانفرانسیکو (https://gleam.ir/san-francisco-declaration-on-research-assessment/) و بیانیه لایدن (علم سنجی: روياها و کابوس ها از منظر يک متخصص علوم پايه، https://gleam.ir) و ایجاد شاخص های ملی مبتنی بر آنچه در فوق بدانها اشاره گردید، است.  

بودجه کل کشور نامحدود نیست و لذا نمی توان انتظار داشت تا منابع نامحدودی به امر پژوهش اختصاص یابد؛ از طرفی علوم با هفت مشکل بزرگ شامل تامین منابع مالی عظیم و طراحی ضعیف مطالعات رو به رو هستند (https://gleam.ir، هفت مشکل بزرگ رو به روی علم)، بعلاوه اسناد بالادستی چون سیاست های کلی علم و فناوری، سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، سیاست های کلی محیط زیست و در نهایت نقشه جامع علمی کشور که البته انتقادتی به آن وارد است (منظومه توسعه و پیشرفت علمی، https://gleam.ir) به یک هدف والا اشاره دارند: ایجاد اقتدار برای کشور از طریق پژوهش های هدفمند، کارا و نوآورانه جهت حرکت در مرزهای علم و تبدیل علم به اقتدار در تمامی ابعاد. متاسفانه به مانند کشوری چون آمریکا، انحراف جدی در تخصیص گرنت به افراد در موقعیت های ممتاز وجود دارد (اثر متیو، https://gleam.ir/our-obsession-with-eminence-warps-research/). بعلاوه، هرچند خوشبختانه هنوز در ایران عدم دریافت گرنت توسط عضو هیات علمی منجر به قطع همکاری وی با نظام دانشگاهی مانند آمریکا نمی شود (https://gleam.ir/another-tenure-track-scientist-bites-the-dust/)، اما وی را از انجام پژوهش های موثر و عالی دور نگه می دارد و لذا نمی تواند در هیچ جشنواره، کنگره و … حایز رتبه یا جایزه ای گردد و به تبع آن به موقعیتی جهت اخذ گرنت های بهتر نایل گردد (فیدبک مثبت، دور باطل). از طرف دیگر، در چهارمین عصر انقلاب تکنولوژی دقیقا مشخص نیست که هر دستگاهی به چه میزان برای پژوهش هزینه می کند و نتایج واقعی و ملموس آن پژوهش چيست؟ چه کسانی و در چه مدتی آن پژوهش را انجام داده اند؟ چگونه آن پژوهش داوری شده است؟ آیا آن پژوهش در راستای ماموریت ها و چالش های آن سازمان بوده است؟ و …متاسفانه، نابرابری (بی عدالتی)، نوآوری و کارآفرینی را زایل می کند (https://gleam.ir/inequality-squashes-innovation-and-entrepreneurship/)، بعلاوه چنین امری بر خلاف موزاین اخلاقی و دینی است. حضرت علی (ع) تأکید می فرماید: “برپایی دولت عدل از واجبات است و گوشزد نموده اند که: هر کس عادل باشد حکمتش تأثیرگذار می گردد،حضرت می فرمایند: عدل جامعه را پایدار می کند و باعث شکست دشمنان می گردد، با اجرای عدالت برکت ها زیاد می شود، و هر کسی که عدالت گستری نماید خداوند بر او رحمت می فرستد و از نشانه های بزرگواری عمل کردن به روش عادلانه است” (مجله پاسدار اسلام مهر ۱۳۸۵، شماره ۲۹۸ ،عدالت محوری در قرآن و حدیث). سعدی در بوستان چنین سروده است:

شنیدم که در وقت نزع روان                        به هرمز چنین گفت نوشیروان

که خاطر نگهدار درویش باش                                  نه در بند آسایش خویش باش

نیاساید اندر دیار تو کس                             چو آسایش خویش جویی و بس

نیاید به نزدیک دانا پسند                            شبان خفته و گرگ در گوسفند

برو پاس درویش محتاج دار                         که شاه از رعیت بود تاجدار

رعیت چو بیخند و سلطان درخت                 درخت، ای پسر، باشد از بیخ سخت

مکن تا توانی دل خلق ریش                          وگر می‌کنی می‌کنی بیخ خویش

اگر جاده‌ای بایدت مستقیم                          ره پارسایان امیدست و بیم

طبیعت شود مرد را بخردی                                    به امید نیکی و بیم بدی

گر این هر دو در پادشه یافتی                                   در اقلیم و ملکش پنه یافتی

که بخشایش آرد بر امیدوار                         به امید بخشایش کردگار

گزند کسانش نیاید پسند                             که ترسد که در ملکش آید گزند

وگر در سرشت وی این خوی نیست               در آن کشور آسودگی بوی نیست

اگر پای بندی رضا پیش گیر                          وگر یک سواره سر خویش گیر

فراخی در آن مرز و کشور مخواه                   که دلتنگ بینی رعیت ز شاه

ز مستکبران دلاور بترس                              ازان کو نترسد ز داور بترس

دگر کشور آباد بیند به خواب                                   که دارد دل اهل کشور خراب

خرابی و بدنامی آید ز جور                            رسد پیش بین این سخن را به غور

رعیت نشاید به بیداد کشت                         که مر سلطنت را پناهند و پشت

مراعات دهقان کن از بهر خویش                   که مزدور خوشدل کند کار بیش

مروت نباشد بدی با کسی                            کز او نیکویی دیده باشی بسی

شنیدم که خسرو به شیرویه گفت                  در آن دم که چشمش زدیدن بخفت

برآن باش تا هرچه نیت کنی                         نظر در صلاح رعیت کنی

الا تا نپیچی سر از عدل و رای                                   که مردم ز دستت نپیچند پای

گریزد رعیت ز بیدادگر                               کند نام زشتش به گیتی سمر

بسی بر نیاید که بنیاد خود                           بکند آن که بنهاد بنیاد بد

خرابی کند مرد شمشیر زن                            نه چندان که دود دل طفل و زن

چراغی که بیوه زنی برفروخت                       بسی دیده باشی که شهری بسوخت

ازان بهره‌ورتر در آفاق نیست                                  که در ملکرانی بانصاف زیست

چو نوبت رسد زین جهان غربتش                  ترحم فرستند بر تربتش

بدو نیک مردم چو می‌بگذرند                        همان به که نامت به نیکی برند

خدا ترس را بر رعیت گمار                           که معمار ملک است پرهیزگار

بد اندیش تست آن و خونخوار خلق                          که نفع تو جوید در آزار خلق

ریاست به دست کسانی خطاست                              که از دستشان دستها برخداست

نکو کار پرور نبیند بدی                                           چو بد پروری خصم خون خودی

مکافات موذی به مالش مکن                                                که بیخش برآورد باید ز بن

مکن صبر بر عامل ظلم دوست                                چه از فربهی بایدش کند پوست

سر گرگ باید هم اول برید                                       نه چون گوسفندان مردم درید

چه خوش گفت بازارگانی اسیر                                               چو گردش گرفتند دزدان به تیر

چو مردانگی آید از رهزنان                                        چه مردان لشکر، چه خیل زنان

شهنشه که بازارگان را بخست                                               در خیر بر شهر و لشکر ببست

کی آن جا دگر هوشمندان روند                                             چو آوازهٔ رسم بد بشنوند؟

نکو بایدت نام و نیکو قبول                                      نکودار بازارگان و رسول

بزرگان مسافر بجان پرورند                                       که نام نکویی به عالم برند

تبه گردد آن مملکت عن قریب                                             کز او خاطر آزرده آید غریب

غریب آشنا باش و سیاح دوست                               که سیاح جلاب نام نکوست

نکودار ضیف و مسافر عزیز                                    وز آسیبشان بر حذر باش نیز

ز بیگانه پرهیز کردن نکوست                                    که دشمن توان بود در زی دوست

قدیمان خود را بیفزای قدر                                      که هرگز نیاید ز پرورده غدر

چو خدمتگزاریت گردد کهن                                      حق سالیانش فرامش مکن

گر او را هرم دست خدمت ببست                             تو را بر کرم همچنان دست هست

شنیدم که شاپور دم در کشید                                               چو خسرو به رسمش قلم درکشید

چو شد حالش از بینوایی تباه                                    نبشت این حکایت به نزدیک شاه

چو بذل تو کردم جوانی خویش                                             به هنگام پیری مرانم ز پیش

غریبی که پر فتنه باشد سرش                                                میازار و بیرون کن از کشورش

تو گر خشم بروی نگیری رواست                               که خود خوی بد دشمنش در قفاست

وگر پارسی باشدش زاد بوم                                       به صنعاش مفرست و سقلاب و روم

هم آن جا امانش مده تا به چاشت                            نشاید بلا بر دگر کس گماشت

که گویند برگشته باد آن زمین                                               کز او مردم آیند بیرون چنین

عمل گر دهی مرد منعم شناس                                              که مفلس ندارد ز سلطان هراس

چو مفلس فرو برد گردن به دوش                              از او بر نیاید دگر جز خروش

چو مشرف دو دست از امانت بداشت                                    بباید بر او ناظری بر گماشت

ور او نیز در ساخت با خاطرش                                 ز مشرف عمل بر کن و ناظرش

خدا ترس باید امانت گزار                                        امین کز تو ترسد امینش مدار

امین باید از داور اندیشناک                                      نه از رفع دیوان و زجر و هلاک

بیفشان و بشمار و فارغ نشین                                               که از صد یکی را نبینی امین

دو همجنس دیرینه را هم‌قلم                                              نباید فرستاد یک جا بهم

چه دانی که همدست گردند و یار                            یکی دزد باشد، یکی پرده‌دار

چو دزدان زهم باک دارند و بیم                                 رود در میان کاروانی سلیم

یکی را که معزول کردی ز جاه                                    چو چندی برآید ببخشش گناه

بر آوردن کام امیدوار                                              به از قید بندی شکستن هزار

نویسنده را گر ستون عمل                                       بیفتد، نبرد طناب امل

به فرمانبران بر شه دادگر                                        پدروار خشم آورد بر پسر

گهش می‌زند تا شود دردناک                                     گهی می‌کند آبش از دیده پاک

چو نرمی کنی خصم گردد دلیر                                   وگر خشم گیری شوند از تو سیر

درشتی و نرمی بهم در به است                                  چو رگ‌زن که جراح و مرهم نه است

جوانمرد و خوش خوی و بخشنده باش                                  چو حق بر تو پاشد تو بر خلق پاش

نیامد کس اندر جهان کو بماند                                            مگر آن کز او نام نیکو بماند

نمرد آن که ماند پس از وی بجای                              پل و خانی و خان و مهمان سرای

هر آن کو نماند از پسش یادگار                                 درخت وجودش نیاورد بار

وگر رفت و آثار خیرش نماند                                    نشاید پس مرگش الحمد خواند

چو خواهی که نامت بود جاودان                               مکن نام نیک بزرگان نهان

همین نقش بر خوان پس از عهد خویش                                  که دیدی پس از عهد شاهان پیش

همین کام و ناز و طرب داشتند                                              به آخر برفتند و بگذاشتند

یکی نام نیکو ببرد از جهان                                       یکی رسم بد ماند از او جاودان

به سمع رضا مشنو ایذای کس                                              وگر گفته آید به غورش برس

گنهکار را عذر نسیان بنه                                         چو زنهار خواهند زنهار ده

گر آید گنهکاری اندر پناه                                         نه شرط است کشتن به اول گناه

چو باری بگفتند و نشنید پند                                                دگر گوش مالش به زندان و بند

وگر پند و بندش نیاید بکار                                       درختی خبیث است بیخش برآر

چو خشم آیدت بر گناه کسی                                                تأمل کنش در عقوبت بسی

که سهل است لعل بدخشان شکست                        شکسته نشاید دگرباره بست

لذا، می توان اینگونه نتیجه گیری نمود که مهمترین عنصر بالندگی و پایداری در طول تاریخ ایران عدالت اجتماعی بوده است (https://gleam.ir). آیا اکنون در اعطای گرنت های پژوهشی عدالت وجود دارد؟ آیا تعارض منافعی وجود ندارد؟ (https://gleam.ir، تحلیل عوامل فردی و نهادی تعارض منافع)

به نظر نگارنده، اولین بخشی در کشور که نیاز است تا کاملا شفاف باشد و مزایا و مواهب آن را به دیگر بخش ها نشان دهد، حوزه آموزش عالی است. امام و رهبری هر دو به نقش بی بدیل دانشگاهها به روشنی اشاره داشته اند. با توجه به اینکه دانشگاهها در جامعه نیز به عنوان گروه مرجع شناخته می شوند، وجود سیستمی شفاف در پژوهش کشور می تواند نقش بی بدیلی در ایجاد فرصت های عادلانه برای رشد اعضای هیات علمی و رفع تبعیض در این زمینه بین آبادشهر تهران و آرمان شهرهای شارستان داشته باشد ( https://gleam.ir،آيين نامه ارتقاء مرتبه اعضاي هيأت علمي مراکز آموزش عالي: از آباد شهر تهران تا آرمان شهر شارستان).

سامپک (سامانه مدیریت پژوهش کشور) (پیشنهاد راه اندازی سامانه مدیریت پژوهش کشور، https://gleam.ir)، که سامانه ای فراتر و جامع تر از سامانه هایی چون Tomsk Polytechnnic University (TPU) Pure Portal می باشد، می تواند نقش بسیار مهم و بی بدیلی در راستای اهداف کشور به دلایلی که در فوق بدان اشاره گردید داشته باشد. در این سامانه کلیه دانشگاهها و پژوهشگاهها، اعضای هیات علمی، پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی صفحه مختص به خود را خواهند داشت. هر طرح پژوهشی در هر قالبی و با هر بودجه ای نیز صفحه خاص خود را خواهد داشت. کلیه بروندادهای مرتبط با پژوهش ها در صفحه مربوط به خود قرار خواهند گرفت. کلیه دستگاهها و سازمانها و افراد، نیازها، چالش ها و مشکلات خود را در این سامانه می گذارند و لذا به راحتی می توان براساس اولویت به مرتفع نمودن آنها پرداخت. این سامانه به شدت کمک خواهد نمود تا تعامل های ملی و بین المللی شکل بگیرند، در هر لحظه روندها و پیامدهای پژوهش ها را رصد نمود، و تمامی بروندادهای علم سنجی اعم از ابداع شده و جدید را از آن استخراج نمود. این سامانه فرصت های عادلانه را در اختیار کلیه پژوهشگران قرار می دهد، در اعطای جوایز و نشان ها می تواند مستقل از اثر متیو عمل نماید، معیارهای سلیقه ای و تعارض منافع در اعطای گرنت ها و تامین مالی پروژه ها را به راحتی نشان می دهد و در صورت بروز اشتباه یا خطا از یک هیئت منصفه جامع برخوردار است. با توجه به تکه تکه بودن حوزه آموزش (آموزش ما از بنیاد بیمار است، https://gleam.ir)و به خصوص آموزش عالی (انگیزه تکه تکه کردن آموزش عالی کشور چيست؟، https://gleam.ir)  که نیاز است تا اصلاح گردد، ضرورت دارد چنین سامانه ای در سطح ملی تشکیل گردد (همانند قرار گاه اقتصاد مقاومتی) تا بتواند به اهداف خود دست یابد.

 

ز كار زمانه ميانه گزين                                             چو خواهي كه يابي به داد آفرين

جز از نيك نامي و فرهنگ و داد                     ز كردار گيتي مگيريد ياد

گر اندر جهان داد بپراكنيم                           از آن به كه بيداد ، گنج آكنيم